منتقدین و محققین و مفسرين هنری درباره اعراب بعدازظهر مسجد قبا مشهد جاهلی گفته اند و آن ها قبایل بدوی و بادیه نشینی بوده اند که زمانه خود را به بی آلایش ترین شکل ممکن می گذرانده اند که باهنر – خصوصا با معماری زیاد آشنا نبوده اند. به این برهان هیچ اثر هنری از قبلی در این سرزمین وجود ندارد تا از آن به عنوان سندی برای رد این ادعا مصرف شود.»
اما تفحص و تفحص دورازشوخی در فرهنگ وتمدن و تمدنی که از زمان رسالت حضرت ابراهیم خلیل الله (ع) تاکنون درین مرز و بوم وجود داشته و آن را به مرکزی عبادی- سیاسی و نظامی بدل کرده است، خطا بودن این نظریه را به نه علامت میدهد. اعراب بعد از ظهر نا آگاهی در مجامع خود بویژه در بازارهایی که هنگام برگزاری مراسمی در کعبه برپا می کردند، اشعاری در حمد «بت های خود می سرودند و آنان‌را با صدای بلند می خواندند. اثر ها متعددی در این زمینه برجا مانده می باشد. با پژوهش و پژوهش این اثرها پی آدرس مسجد قبا مشهد میبریم که مردم بعدازظهر نا‌آگاهی نیز مانند سایر ملل، فرهنگی غنی و هنری بلندمرتبه و منطبق با وضعیت اجتماعی خود دارا بوده اند و این ادعا که مردمی با سوابقی تاریخی در گوشه ای از فقیه متمدن و هنر بیگانه بوده اند کاملا بی شالوده است. همچنین این نظر که مردم این میهن جز با معماری بومی خود که طبیعتا خود به وجود آورده بودند با نحوه معماری مردم نقاط دیگر جهان آشنا نبوده اند نیز درست نیست. بنای کعبه را به گفته ابن هشام از خشت خام که بزحمت بیش از طول قامت یک انسان ارتفاع داشته میدانند و دالارزقی، ارتفاع كعبه را ۹ ذرع نقل کرده است. در تجدید ساختمانی که حدود سال ۶۰۸ میلادی جاری ساختن پذیرفته این بنا دارای سقفی با تیرهای چوبی گردیده‌است و بالاخره کسی معتقد براین نیست که معماری خانه کعبه اولین معماران مسلمان را در خصوص ساخت بناهای اسلامی ذیل تأثیر قرار داده باشد.
بعضی از نویسندگان نیز گفته اند: اولی ساختمان های اسلامی به معنی حقیقی وواقعی کلمه و واژه نیم قرن بعد از رحلت فرستاده در سوریه درست شده و احتمالا توسط امویان دستور به عمارت آنها گردیده است. آن معماری مستقر که از آن کلام شد براساس قرائن جان دار جز ساختمان های سبک از فرآورده نی یا سنگ هایی که با بی سلیقگی روی هم چیده شده با سقف هایی از جنس خاک رس و تنه نخل، نبوده می باشد. آخرین بازرسی ها نماد داده می باشد که ساخت بناهای مذهبی اسلامی در عربستان، بی تأثیر از ساخت دیگر معابد آن سامان نبوده است، لوسین گلون هنرشناس فرانسوی در کتاب «نگرشی بر معماری مذهبی اسلام، معتقد است فی مابین یک کنیسه، سابق و اولین مسجد اسلام شباهت هایی یافته هست.
این کنیسه که سالهای اخیر در خرابه های یک شهر رزرو مسجد قبا مشهد کهن به نام Doura Europas کشف شده به طور یک مربع مستطیل است. این بنا خصوصیات تحت را دارااست
یک تراس به بعدها 10*13 متر در جلوی یک نمازخانه به بعد ها 7.68*13/65 متر. با ارتفاع ۶ متری در راس دیوار انتهایی این عبادتگاه محرابی نیم استوانه ای هست با طاق ربعی که جهت آن به طرف بیت المقدس میباشد. دو ستون نیز در طرفین ورودی این نمازخانه دیده می شود. در سمت راست این محراب یک پلکان چهارپله ای می‌بینیم که به یک پله پنجمین که ارتفاع بیشتری دارد و محل استقرار مقام مذهبی بوده منتهی میشود، قبل از ورود به محل عبادت، دهلیزی وجود دارد که ایوان را از سه طرف اشراف کرده و سقف آن به وسیله شش ستون حمل می گردد، و در نهایت ورودی در راس دیوار مقابل سالن عبادتگاه تعبیه شده است.
موادسازنده اصلی قابل ذکر در طرح این بنا عبارتند از :
وجود یک حیاط با ابعادی نزدیک به بعد ها نماز خانه که از سه طرف با دهلیز اهل یک محل است
فرم نماز خانه که پهنای آن از عمقش بیشتر است
وجود یک محراب برای نشانه دادن جهت بیت المقدس
وجود یک منبر برای راهنمایی.
گلون، معتقد است: «مقدار ناچیزی که اکنون شماره تلفن مسجد قبا مشهد از شکل مسجد رسول در مدینه بافی هست به ما این اجازه را می دهد که تشابه هایی بین این دو بنا بیابیم». تفاوت هایی نیز وجود داراست که یک کدام از به شغل نرفتن هیچ ستون در ساختمان شبستان (نماز خانه و دیگری نیمکتهای سنگی در طی دیوارها به عنوان نشیمن میباشد. )
آرامگاه میر شمس الدین لاهیجان